โครงการหลวง เป็นโครงการส่วนพระองค์ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 9 ที่มีจุดเริ่มต้นหลังจากที่ท่านทรงเสด็จพระราชดำเนินไปทอดพระเนตรชีวิตของชาวเขาที่ บ้านดอยปุยใกล้พระตำหนักภูพิงคราชนิเวศน์เมื่อปีพุทธศักราช 2512 และพบว่าพื้นที่บริเวณนั้นเป็นพื้นที่ ๆ ชาวเขานิยมปลูกฝิ่นขาย จึงเกิดความสนใจพระทัยว่านอกจากการปลูกฝิ่นแล้ว ชาวเขาเหล่านี้มีรายได้จากการขายพืชชนิดอื่นอีกหรือไม่ จนกระทั่งต่อมาพระองค์ทรงทราบว่าชาวเขาได้มีการเก็บท้อขายร่วมด้วยแต่ก็ยังไม่พอกับการดำรงชีพ
และด้วยความสนใจพระทัยในเรื่องนี้ จึงได้มีการก่อตั้ง “โครงการหลวงพระบรมราชานุเคราะห์ชาวเขา” โดยมีหม่อมเจ้าภีศเดช รัชนี เป็นผู้รับสนองพระบรมราชโองการในการดูแลโครงการ และนำเงินพระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์รวมกับเงินที่มีผู้ทูลเกล้าถวายเป็นเงินต้นทุนในการเริ่มดำเนินโครงการ โดยจุดประสงค์เริ่มแรกของโครงการหลวงนั้นถูกจัดตั้งขึ้นโดยมีวัตถุประสงค์เพื่อช่วยเหลือชาวเขาเพื่อมนุษยธรรม ช่วยชาวไทยโดยลดการทำลายทรัพยากรธรรมชาติ คือ ป่าไม้และต้นน้ำลำธาร ช่วยกำจัดการปลูกฝิ่น และอนุรักษ์ดินรวมถึงใช้พื้นที่ให้ถูกต้องคือให้ป่าอยู่ส่วนที่เป็นป่า และทำไร่ ทำสวน ในส่วนที่ควรเพาะปลูกอย่าสองส่วนนี้รุกล้ำซึ่งกันและกัน
จากนั้นพระองค์ท่านทรงทราบว่าว่า สถานีทดลองดอยปุยซึ่งเป็นสถานีทดลองไม้ผลเขตเมืองหนาวของมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ได้นำกิ่งพันธุ์ท้อลูกใหญ่มาต่อกับต้นตอท้อพื้นเมืองเพื่อค้นคว้าหาพันธุ์ท้อที่เหมาะสมสำหรับภาคเหนือ เพื่อให้ได้ท้อผลใหญ่ หวานฉ่ำและสามารถทำรายได้สูงไม่แพ้ฝิ่น จึงได้ทำการพระราชทานเงินส่วนพระองค์จำนวน200,000บาท เพื่อจัดหาที่ดินสำหรับดำเนินงานวิจัยเพิ่มเติม และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ตั้งโครงการหลวงขึ้นซึ่งต่อมาพื้นที่นี้ถูกเรียกว่าสวนสองแสน จนกลายเป็นจุดเริ่มต้นของโครงการหลวงอีกหลายโครงการในเวลาต่อมา
ส่วนการดำเนินงานของโครงการหลวงตั้งแต่ยุคเริ่มต้นนั้นได้มีการร่วมมือกับอาสาสมัครทั้งจากมหาวิทยาลัย หน่วยงาน และนักวิชาการต่าง ๆ ที่พร้อมใจกันมาปฏิบัติงานถวายทำให้การดำเนินงานก้าวหน้าไปอย่างรวดเร็ว โดยเฉพาะอย่างยิ่งการวิจัยเรื่องการเพาะปลูกพืชเขตเมืองหนาวเพื่อนำไปปลูกแทนฝิ่น
จนกระทั่งในปีพ.ศ. 2537 “โครงการหลวงพระบรมราชานุเคราะห์ชาวเขา” ประสบความสำเร็จในการดำเนินการเป็นอย่างมากจนทำให้ โครงการควบคุมยาเสพติดของสหประชาชาติ (UNDCP) ได้ทำการทูลเกล้าฯถวายเหรียญทองเพื่อสดุดีพระเกียรติคุณด้านการแก้ปัญหายาเสพติด โดยส่งเสริมให้ชาวเขาปลูกพืชอื่นแทนการปลูกฝิ่นได้สำเร็จซึ่งถือว่าเป็นโครงการปลูกพืชทดแทนฝิ่นที่ประสบความสำเร็จเป็นแห่งแรกของโลก ต่อมากระทรวงเกษตรของสหรัฐอเมริกา สาธารณรัฐจีน (ไต้หวัน) และมิตรประเทศต่าง ๆ ได้ทูลเกล้าถวายพันธุ์พืชเขตหนาว และสนับสนุนงบประมาณดำเนินการวิจัยข้างต้นทำให้โครงการหลวงได้มีการพัฒนาทางด้านการปลูกพืชและไม้ผลเมืองหนาวเพิ่มมากขึ้นอีกมากมาย โดยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 9 ได้ทรงโปรดเกล้าพระราชทานพันธุ์ไม้เมืองหนาวหลากหลายพันธุ์เพื่อนำมาปลูกในเขตเมืองหนาวไม่ว่าจะเป็นแอบเปิ้ล ท้อ พลับ ถั่วแดงหลวง พืชผักต่าง ๆ ไปจนถึงการทดลองเลี้ยงสัตว์ต่าง ๆ ที่มีประโยชน์กับการเกษตรและการเพาะปลูกไม่ว่าจะเป็นวัวพันธุ์บราห์มัน ห่าน และแกะ เป็นต้น
